Budynek Sądu Rejonowego i byłej willi sędziowskiej w Golubiu – Dobrzyniu. Cz.1
Budynek Sądu Rejonowego w Golubiu – Dobrzyniu, przy obecnej ulicy Kościelnej 23/25 został zbudowany w 1883 roku, przy wsparciu finansowym rządu pruskiego. Sąsiadująca z nim piętrowa willa została zbudowana w roku 1901.
Do pierwszego rozbioru Polski w 1772 roku, zgodnie z treścią przywileju chełmińskiego z 1233 roku, sądownictwo na terenie miasta Golubia leżało w gestii sądu miejskiego zwanego ławniczym lub sołeckim. Funkcje sądowe leżały także w kompetencji Rady Miejskiej. Po pierwszym rozbiorze Polski władze pruskie zlikwidowały samorząd miejski, w tym i wolne sądownictwo miejskie.
Utworzenie z ziem dawnych Prus Królewskich przejętych w latach 1772 oraz 1793 przez państwo pruskie – prowincji Prusy Zachodnie spowodowało sukcesywne wprowadzanie pruskiego systemu prawnego, który obowiązywał na terenie Golubia. Wszelkie zmiany w prawodawstwie pruskim wprowadzane były automatycznie w prowincji Prusy Zachodnie, w granicach których znajdował się Golub.
Sytuacja uległa zmianie po I wojnie światowej, kiedy to na ziemiach nowo powstałego państwa polskiego zaczęły obowiązywać w sądownictwie systemy prawne państw zaborczych (do 1928 roku).
Strukturę organizacyjną władz sądowniczych w Golubiu ukształtowały:
- Dekret Naczelnika Państwa o tymczasowej organizacji byłej dzielnicy pruskiej z 1919 roku.
- Rozporządzenie ministra byłej dzielnicy pruskiej o urzędach i urzędnikach sądowych z 15 grudnia 1919 roku.
- Rozporządzenie ministra byłej dzielnicy pruskiej dotyczące ustanawiania sądów powiatowych z 23 grudnia 1919 roku.
W siedzibach dotychczasowych pruskich sądów obwodowych powstały – jako pierwsze instancje - sądy powiatowe. Odwołania od ich wyroków rozpatrywały sądy okręgowe. Na obszarze powiatu wąbrzeskiego zbiegały się właściwości terytorialne trzech sądów powiatowych: w Wąbrzeźnie, w Golubiu oraz w Toruniu. Wprowadzenie prawa o ustroju sądów powszechnych z 6 lutego 1928 roku zakończyło etap pewnej „dzielnicowości” w rozwoju sądownictwa. W latach 1929 – 39, 1945 – 50 szczebel najniższy w organizacji sądów stanowiły sądy grodzkie. Instancją odwoławczą od nich były sądy okręgowe. Od 1 lipca 1929 roku weszło w życie Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości zawierające szczegółowy opis właściwości terytorialnej sądów grodzkich w Brodnicy, Golubiu, Toruniu, Wąbrzeźnie oraz Kowalewie. Do Sądu Grodzkiego w Golubiu należało miasto Golub, gminy wiejskie: Gaj, Gałczewko, Krążno, Kujawa, Lipnica, Lipnica Kolonia, Lisewo, Małe Pułkowo, Mokrylas, Ostrowite, Podzamek Golubski, Skępsk, Sokoligóra i Wielkie Pułkowo oraz obszary dworskie: Gałczewko, Hamer, Józefat, Karczewo, Kołat, Konstancjewo, Lisewo, Nowawieś, Nowymłyn, Owieczkowo, Przeszkoda i Zawada.
Okres okupacji hitlerowskiej przyniósł na terenach wcielonych do Rzeszy reaktywowanie działalności sądów obwodowych, wraz z urzędami hipotecznymi, które ściśle współdziałały z niemieckimi urzędami powierniczymi w zakresie rekwirowania nieruchomości polskich i żydowskich na rzecz Rzeszy Niemieckiej.
Po II wojnie światowej, od 1 stycznia 1950 roku zaczęła obowiązywać nowa struktura sądów powszechnych. Była ona dostosowana do podziału administracyjnego państwa na województwa i powiaty. 20 lipca 1950 roku wyszła ustawa o ustroju sądów powszechnych. Przekształcono dotychczasowe sądy grodzkie w sądy powiatowe. Zlikwidowano sądy w Golubiu i w Kowalewie. Sąd w Wąbrzeźnie stał się sądem powiatowym, w skład którego wchodziły połączone w 1951 roku miasta Golub i Dobrzyń, tworzące miasto Golub-Dobrzyń.
Od 1 stycznia 1956 roku zaczął funkcjonować powiat golubsko-dobrzyński oraz powstał Sąd Powiatowy w Golubiu – Dobrzyniu. Zmiany organizacyjne w sieci sądów, powstanie miasta Golubia – Dobrzynia oraz utworzenie powiatu golubsko – dobrzyńskiego spowodowały w instytucjach sądowniczych Wąbrzeźna i Golubia – Dobrzynia sukcesję archiwaliów wytworzonych przez władze sądownicze Lipna i Rypina. Był to teren byłego Królestwa Polskiego.
