Dom podcieniowy
Dane historyczno – zabytkoznawcze domu podcieniowego w Golubiu pod numerem Rynek 19
Obecnie drewniany, parterowy, podcieniowy budynek w Golubiu położony jest we wschodniej części rynku golubskiego pod numerem 19 i zwany jest przez mieszkańców „Domem pod Kapturem” lub „Dom Pod cieniami” zamiast „Podcieniowy”.
Typ domu podcieniowego pojawia się na terytorium Polski u schyłku średniowiecza oraz w okresie nowożytnym. Rozwiązania domu z podcieniem zwano w języku staropolskim „podsieniem” i „przyłapem”. Domy z podcieniami wznosili zarówno chłopi, jak i sprowadzeni na tereny dawnej Polski, koloniści z terenów Śląska i Pomorza Przedniego oraz z Zachodniego (Meklemburgii i Nowej Marchii). Import tego typu domów nastąpił z terenów o wyższym poziomie cywilizacyjnym i większej kulturze budowlanej, czyli mamy tu do czynienia z wpływami z obszaru Europy Zachodniej, szczególnie z miast hanzeatyckich i rejonu morza Bałtyckiego.
Domy podcieniowe w Golubiu stanowiły początkowo trzon zabudowy miejskiej. J. Heise za Conradem Steinbrechtem podaje, że były to : „usytuowane szczytowo do ulicy domy o konstrukcji mieszanej murowano – drewnianej zbliżone w typie do znanej z opisów zabudowy podcieniowej, której ostatnim przykładem na terenie miasta jest budynek w Rynku nr 19”.
W Golubiu były budowane w jednolitym stylu. Charakteryzowały się przede wszystkim podcieniem frontowym składającym się z trzech słupów podpierających szczyt murowano – drewniany.Dalszymi cechami domów podcieniowych w Golubiu był prostokątny rzut, który składał się z trzech traktów i ściany, wznoszonych ze zwęgłowanych w narożach belek, postawionych na kamienno – ceglanych podmurówkach, dwuspadowy dach z pokryciem ceramicznym i dominujący nad nim komin kapturowy.
Do końca XIX wieku istniały w Golubiu trzy takie domy : dwa przy Rynku - nr 14 , 19 oraz jeden z 1771 roku na ulicy Chopina, rozebrany w 1933 roku.Właściciel tego budynku przed rozbiórką został zobowiązany do wykonania w drewnie modelu budynku, który miał rozebrać. Replika znajduje się do dziś w Muzeum Etnograficznym w Toruniu. Dom przy Rynku nr 14 rozebrany został w 1910 roku. Na sporządzonej przez znanego malarza architektury Edouarda Gaertnera akwareli Rynku Golubskiego z 1845 roku jest przedstawiony parterowy, drewniany budynek podcieniowy , który znajdował się w miejscu, gdzie dziś wznosi się budynek z 1912 roku , w którym znajduje się hotel i restauracja „Va Banque”, i w którym kiedyś znajdował się Bank PKO BP i PZU.
Pruskie władze konserwatorskie czyniły starania , żeby zachować tego typu zabudowy w Golubiu przeznaczając już w 1911 roku środki finansowe na bieżące remonty i najpilniejsze zabezpieczenia jednego z domów: „6 maja 1909 r. właściciel zwrócił się do prezydenta rejencji z prośbą o dofinansowanie remontu. Przy ogólnym koszcie 900 marek, ministerstwo przyznało 300, prowincja 200, a powiat wąbrzeski 100. Prace w 1911 r. przeprowadził Powiatowy Urząd Budowlany w Wąbrzeźnie. Wzmocniono fundamenty i więźbę dachową oraz wymieniono pokrycie dachu”.
Zachowany do dziś budynek podcieniowy składa się z czterech części: frontowego domku z podcieniem, tylnego traktu wykonanego w konstrukcji szkieletowej oraz dwóch oficyn: jednej drewnianej - wykonanej w technice wieńcowej i drugiej - wykonanej w całości z materiału ceglanego pokrytego tynkiem. Tylne budynki były przed badaniami architektoniczno – dendrochronologicznymi dokonanymi przez Pana mgra Piotra Tuliszewskiego, pokryte z zewnątrz pionowymi deskami w postaci oszalowania. Prawdopodobnie, gdy budynek oszalowywano, wówczas wybito w tylnych budynkach otwory okienne.
Budynek mieszkalny traktu tylnego konstrukcji szkieletowej powstał wg badań dendrochronologicznych w 1816 roku, a połączona z nim pierwsza oficyna konstrukcji wieńcowej pochodzi z okresu baroku. Druga oficyna murowana powstała prawdopodobnie w II połowie XIX wieku.
Fotografia domu podcieniowego z okresu międzywojennego oraz domu podcieniowego przy Rynku nr 14 wskazywała na pokrycie tynkiem na matach trzcinowych wszystkich elewacji wraz ze słupami. Ukrywano w ten sposób uszkodzenia drewna i maskowano zły stan ścian już pod koniec XIX wieku.
W domu przy Rynku nr 19, w trakcie prac z 1963 roku, usunięto tynki wraz ze szczytem i odtworzono wszystko w nowym materiale. Kolejne prace przy Rynku nr 19 przeprowadzono w 1983 roku.
Zgodnie z katastrem budynkowym miasta Golubia, z lat 1910 – 45 przy adresie Rynek 19,istniały następujące budynki :
- dom mieszkalny z boczną przybudówką, podwórzem i wyodrębnioną stajnię drewnianą,
- dom- rzeźnia ze stajnią i ustępem.
Właścicielami interesującej nas nieruchomości byli kolejno :
kupiec żydowski Samuel Moses Cohn,
Frieda Aronsohn,
kupiec żydowski Hermann Aronsohn,
Emil Müller,
rzeźnik Johannes Rohde,
majster szewski – Walenty Nizwantowski,
piekarz Wacław Wilantowicz i Celestyna z domu Wolnicz,
kołodziej Antoni Staniszewski i jego żona Feliksa z Wilantowiczów,
Jan Szwaba i jego żona Rozalia z Wojtulewiczów .
Po II wojnie światowej władze komunistyczne zabrały domek podcieniowy i resztę posesji. Rodzina Szwabów przeprowadziła się do części posesji położonej przy Brodnickiej 2.
W domku podcieniowym, znajdującym się w nieruchomości Rynek 19, Spółdzielnia Robotnicza Drzewna , urządziła na parterze malarnię mebli, którą prowadził Pan Lewandowski. Piwnicę domku podcieniowego , od ok. 1947 roku dzierżawił Adam Kuciński prowadząc sklep warzywno – owocowy , a na poddaszu mieściła się suszarnia owoców. Sklep istniał do początku lat siedemdziesiątych XX wieku. Szwabowie nie mogli zarządzać swoją własnością i dlatego na początku lat 70. XX wieku opuścili nieruchomość i wyprowadzili się do Poznania.
W części tylnej interesującej nas posesji , oznaczonej adresem i numerem Brodnicka 2, po wyprowadzce Szwabów pomieszczenia zajęło kilka rodzin , były to mieszkania komunalne. Po wyprowadzce Spółdzielni Drzewnej do Dobrzynia na początku lat 60.XX wieku, w części frontowej mieścił się Oddział PTTK i Towarzystwo Miłośników Golubia – Dobrzynia pod kierownictwem nauczyciela geografii z Liceum Ogólnokształcącego - Henryka Chłopeckiego. W latach 1989 – 90 w domku podcieniowym mieściła się Czytelnia czasopism Miejskiej i Rejonowej Biblioteki Publicznej .Obiekt służył też jako miejsce okolicznościowych zebrań i spotkań towarzyskich. Od 2001 roku obiekt użytkowało Stowarzyszenie „Civitas Christiana”, które także poza statutową działalnością, na zlecenie Urzędu Miejskiego w Golubiu-Dobrzyniu prowadziło informację turystyczną. Do dziś budynek służy w miesiącach letnich za punkt informacji turystycznej. Część zaplecza domu przy ul. Brodnickiej 2, w 2003 roku wydzielono geodezyjnie na nowej działce 133/2. Tę część Urząd Miasta nieodpłatnie przekazał Oddziałowi ZHP na harcówkę. Po wykonaniu dokumentacji harcerze zamierzają przeprowadzić (po pozyskaniu pieniędzy z zewnątrz) remont adaptacyjny mocno zniszczonej części zaplecza nieruchomości przy ul. Brodnicka 2.
Opracował (częściowo) na podstawie badań architektoniczno – historycznych Piotra Tuliszewskiego – Ryszard Kowalski